มะขาม

มะขาม

ชื่อสามัญ Tamarind

ชื่อวิทยาศาสตร์ Tamarindus indica L.

ชื่อวงศ์ Fabaceae

ชื่อท้องถิ่น ตะลูบ Ta-lup (Chaobon-Nakhon Ratchasima), ม่องโคล้ง Mong-khlong (Karen-Kanchanaburi), หมากแกง Mak-kaeng (Shan-Mae Hong Son), อำเปียล Am-pian (Khmer-Surin)

ลักษณะทั่วไป

“เปรี้ยวหวาน พบง่าย ใบเล็ก” ต้นมะขาม เป็นพืชผลไม้พื้นบ้าน เป็นไม้ยืนต้นขนาดใหญ่ ใบประกอบเป็นใบคู่ มีสีเขียว ออกดอกเป็นช่อ ผลเป็นฝัก มีลักษณะกลม ทรงตรง หรือโค้งงอ มีเปลือกเปราะบางแตกง่าย มีเนื้อสีน้ำตาล มีรสชาติหวาน หรือเปรี้ยวตามสายพันธุ์
ลักษณะทางพฤษศาสตร์

มะขามเป็นไม้ยืนต้นขนาดกลางจนถึงขนาดใหญ่ สูง 15-30 เมตร แตกกิ่งก้านสาขามากไม่มีหนาม

ลำต้นมีเปลือกต้นขรุขระและหนา สีเทาหรือน้ำตาล

ใบ เป็นใบประกอบ ใบเล็กทรงรี ปลายใบและโคนใบมน ใบของมะขามเป็นใบประกอบแบบขนนก (pinnately compound leaves) ยาว 5-10 ซม. กว้าง 2-4 ซม. ใบย่อย รูปขอบขนาน จำนวน 10-20 คู่ ออกตรงข้ามกัน

ดอก ออกตามปลายกิ่ง ดอกมีขนาดเล็ก กลีบดอกสีเหลืองและมีจุดประสีแดงหรือม่วงแดงอยู่กลางดอก

ช่อดอก แบบช่อเชิงลดห้อยลง ก้านช่อดอก ยาว 5-10 มม. กลีบเลี้ยง เป็นแผ่นรูปช้อน 2 แผ่น ยาว1-1.2 ซม. กลีบดอก มี 5 กลีบ เกสรเพศผู้มีก้านเกสรเชื่อมติดกัน เกสรที่สมบูรณ์ 3 อัน อีก 2 อัน เป็นเส้นเรียว เกสรเพศเมียอยู่เหนือกลีบเลี้ยง ปลายเกสร เป็นก้อนรูปรี

ผลเป็นฝักยาว รูปร่างยาวหรือโค้ง ยาว 7-15 ซม. กว้าง 2-3 ซม. ยาว 3-20 ซม. ฝักอ่อนมีเปลือกสีเขียวอมเทา สีน้ำตาลเกรียม เนื้อในติดกับเปลือก เมื่อแก่ฝักเปลี่ยนเป็นเปลือกแข็งกรอบหักง่าย สีน้ำตาล เนื้อในกลายเป็นสีน้ำตาลหุ้มเมล็ด เนื้อมีรสเปรี้ยว หรือหวาน ซึ่งฝักหนึ่ง ๆ จะมีเมล็ด 3–12 เมล็ด เมล็ดแก่จะแบนเป็นมัน และมีสีน้ำตาล

ประโยชน์

ต้นมะขามมีประโยชน์หลากหลายมาก ส่วนของใบและยอดอ่อน นำไปใส่ต้มยำ ใส่อาหารเพิ่มความเปรี้ยวในอาหาร ผลของมะขาม มีทั้งเปรี้ยวและหวานนำมารับประทานเป็นผลไม้ได้ชนิดหนึ่ง หรือนำมาใช้ขัดผิว(มะขามเปียก) และเมล็ดนำมาคั่วรับประทานได้ ส่วนลำต้นนิยมมาทำเขียง เพราะมีความแข็งแรง และหาได้ง่ายทั่วไป

ประโยชน์จากส่วนต่างๆของมะขาม

1. ราก ใช้แก้อาการท้องร่วง สมานแผล รักษาเริม และงูสวัด
2. เปลือกต้น ใช้แก้อาการไข้ ตัวร้อน
3. แก่น ใช้โลหิต ขับเสมหะ รักษาฝีในมดลูก รักษาโรคบุรุษ เป็นยาชักมดลูกให้เข้าอู่
4. ใบสด (มีกรดเล็กน้อย) เป็นยาถ่าย ยาระบาย ขับลมในลำไส้ แก้ไอ แก้บิด รักษาหวัด ขับเสมหะ หยอดตารักษาเยื่อตาอักเสบ แก้ตามัว ฟอกโลหิต ขับเหงื่อ ต้มผสมกับสมุนไพรอื่นๆ อาบหลังคลอดช่วยให้สะอาดขึ้น
5. เนื้อหุ้มเมล็ด แก้อาการท้องผูก เป็นยาระบาย ยาถ่าย ขับเสมหะ แก้ไอ กระหายน้ำ เป็นยาสวนล้างท้อง
6. ฝักดิบ แก้อาหารฟอกเลือด และลดความอ้วน เป็นยาระบายและลดอุณหภูมิในร่างกาย บรรเทาอาการไข้
7. เมล็ดในสีขาว ใช้เป็นยาถ่ายพยาธิไส้เดือนตัวกลมในลำไส้ พยาธิเส้นด้าย
8. เปลือกเมล็ด แก้ท้องร่วง แก้บิดลมป่วง สมานแผลที่ปาก ที่คอ ที่ลิ้น และตามร่างกาย รักษาแผลสด ถอนพิษและรักษาแผลที่ถูกไฟลวก รักษาแผลเบาหวาน
9. เนื้อในฝักแก่ (มะขามเปียก) รับประทานจิ้มเกลือ แก้ไอ ขับเสมหะ
10. ดอกสดเป็นยาลดความดันโลหิตสูง

เอกสารอ้างอิง

เว็บไซต์ข้อมูลพืชสมุนไพรคณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากร. (มปป). มะขาม. ค้นเมื่อ 7 กันยายน 2564,

จาก http://pharmacy.su.ac.th/herbmed/herb/text/herb_detail.php?herbID=174

โชติอนันต์ และคณะ. (2551). สมุนไพรไทย สำหรับงานสาธารณสุขมูลฐาน. กรุงเทพฯ: ดวงกมลพับลิชชิ่ง.